Hà Nội - những làng nghề (2)

Làng gốm ven bờ sông Hồng

Làng Bát Tràng nằm về phía đông nam thành phố, Cuối thế kỷ 14, làng Bồ Bát (Ninh Bình) và làng Ninh Tràng (Thanh Hoá) cùng di dân nghề gốm về đây và hợp tên thành Bát Tràng. Năm 1958, để lại một phần diện tích cho kên đào Bắc Hưng Hải mở cửa ra sông Hồng, làng rời đi khoảng 1/3 dân số sang ở đất làng Giang Cao láng giềng. Xã Bát Tràng hợp thành từ đó.

Truyền thống văn hoá và buôn bán

Làng có nhiều công trình văn hoá: đình, chùa, miếu nổi tiếng. Nhất là ngôi đình bề thế xây theo kiến trúc cổ, tu tạo lại đã hơn 300 năm, còn lưu được danh sắc dụ phong thành hoàng. Nhà văn chỉ lưu được danh sách 364 vị đỗ đạt khoa bảng từ tam trường trở lên. Qua sử sách và gia phả họ hàng, có 9 vị đỗ tiến sĩ, trong đó có một vị đỗ trạng nguyên.

Thời xưa làng không rộng, người làm nghề gốm còn ít, phần lớn dân làng buôn bán cau khô, nước mắm. Cau khô đưa từ Nam Định về bằng tàu thuỷ và chuyển tải qua làng bằng thuyền Nước mắm đưa từ nghệ An, Thanh Hoá bằng thuyền buồm theo đường biển ra Bắc và theo sông về thả neo buôn bán tại bến. Những người làm thuê khéo léo gánh trên vai những thùng nước mắm về từng nhà buôn.

Nhiều người cao tuổi còn nhớ câu phong dao: "Sống làm trai Bát Tràng...". Điều ấy trước hết nói lên sự tháo vát đảm đang của phụ nữ Bát Tràng có truyền thống nuông con chiều chồng. Quanh năm, khi trời còn mờ sáng, các bà, các chị với bị cói khoác vai, đã vội vã lên đường đi chợ xa. Hàng hoá thuê gánh, các bà vừa nhai trầu vừa hút thuốc cho quên đường dài và vui vẻ chuyện trò: "Ông thông, ông phán từ đây mà ra cả" vừa nói vừa vỗ tay vào bị với vẻ tự hào. Những gì các bà kiếm được hàng ngày đủ nuôi con cái ăn học. Bằng con đường học vấn, nhiều người đã công thành danh toại và phục vụ cho nhiều ngành. Một số hoạt động nổi tiếng ở trong và ngoài nước. Trong khi ấy, con gái thường không được đi học vì nền nếp suy nghĩ nệ cổ "Chữ nghĩa sớm dẫn con cái mơ mộng và yêu đương".

Năm 1945, sau khi Pháp bị Nhật lật đổ (9-3), ở Bát Tràng, đông đảo học sinh từ các tỉnh, thành phố về quê nhà, cùng thanh niên tổ chức lực lượng vũ trang trong mặt trận Việt minh. Được nhân dân hậu thuẫn, thanh niên đã lật đổ chính quyền bù nhìn, lập chính quyền lâm thời, tham gia các hoạt động cách mạng trong huyện và thành phố chào mừng thắng lợi lịch sử Cách mạng tháng Tám. Trong quá trình giữ nước và làm nghĩa vụ quốc tế, nhiều thanh niên đã tình nguyện gia nhập quân đội nhân dân. 18 thương binh và 88 liệt sĩ của xã đã hy sinh xương máu ở chiến trường.

Nghề gốm sứ

Từ năm 1945 trở về trước, chỉ một số ít hộ gia đình làm gốm sứ và gạch. Trong thời chiến (1946-1954), một phần thợ chuyển ra vùng tự do tiếp tục sản xuất. Nghề gốm sứ được khôi phục nhanh khi hoà bình lập lại và có những bước phát triển ban đầu khi thành phố lập xí nghiệp nhà nước ở xã từ cuối năm 1959. Ban quản lý xí nghiệp tập trung động viên các nghệ nhân giỏi cải tiến kỹ thuật, sáng tác mẫu mã và phục hồi loại men truyền thống bị mai một lâu ngày. Xí nghiệp còn cung ứng nguyên liệu, giao nhiệm vụ cho sản xuất cho các hợp tác xã, hộ gia đình và quảng cáo bán hàng ở trong và ngoài nước.

Trong sự suy sụp chung của phong trào hợp tác hoá thời đổi mới (1991-1994), ngành thủ công gốm sứ Bát Tràng đã hướng nhanh sang cơ cấu kinh tế mới, đứng vững trong thị trường cạnh tranh gay gắt. Năm 1994, 62% của tổng số 2.803 hộ gia đình (khoảng 1.700 hộ) sản xuất đạt doanh thu ổn định, bình quân 30.000.000 đồng hộ/năm. Triển lãm hàng mỹ nghệ các nước ASEAN ở Thái Lan, hàng gốm sứ Bát Tràng với màu men phong phú, được nhiều người ưa thích.

Ngày nay, phụ nữ Bát Tràng không phải còn đi chợ xa xôi như trước. Rất nhiều chị đã cùng nam giới sản xuất và buôn bán hàng sành sứ. Nhiều người có cửa hàng bán buôn và làm dịch vụ phục vụ đông đảo người lao động. Con gái đã đi học. Nhiều nữ sinh đã học hết bậc phổ thông cơ sở và trung học. Một số đã bước vào ngưỡng cửa đại học.

Triển vọng của xã Bát tràng

Bát Tràng có tiềm năng là một địa chỉ du lịch, hấp dẫn trong và ngoài nước với nghề cổ truyền tạo ra nhiều hàng gốm sứ đẹp, với khu làng cổ toàn nhà gạch kiên cố chống đỡ với lũ lụt hàng thế kỷ, với mạng đường nhỏ hẹp ngoằn nghèo gấp khúc thẳng góc mỗi chỗ ngoặt; cả với di tích cũ để lại vết tích mái nhà và đồ cổ ở sâu 5 - 10m dưới mặt đất. ở khu làng cổ, tờ báo Độc Lập đã được bí mật in từ cuối năm 1944. Khi Trung ương Đảng chuẩn bị cuộc Cách mạng tháng Tám năm 1945, ở đây cũng là nơi đã in bài quốc ca Tiến Quân ca của cố nhạc sĩ nổi tiếng Văn Cao được khắc trên bàn đá. Khu du lịch cần sự đầu tư thiết yếu cho cơ sở hạ tầng đầy đủ cả về vật chất và tinh thần, để đón khách du lịch đến bằng đường sông, hoặc đường đê.

Triển vọng ấy rất sáng sủa. Nhân dân Bát Tràng chắc sẽ không bỏ lỡ cơ hội để cải thiện đời sống của mình, góp phần đưa ngành gốm sứ Việt Nam tiến lên