Tháng 4-2001, Nhà xuất bản Từ điển Bách khoa thuộc Hội đồng quốc gia chỉ đạo biên soạn Từ điển bách khoa Việt Nam vừa cho ra mắt bạn đọc cuốn Ngữ pháp tiếng Việt (NPTV) dày 400 trang của Phó Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Hữu Quỳnh, một trong những chuyên gia ngôn ngữ học hàng đầu ở Việt Nam. NPTV là công trình được nhà ngôn ngữ học Nguyễn Hữu Quỳnh nghiên cứu và thể nghiệm giảng dạy ở các trường cao đẳng và đại học trong cả nước hơn 40 năm qua.
Tình hình nói và viết sai chuẩn mực tiếng Việt hiện nay khá phổ biến trên báo, đài, trong các sách giáo khoa và cả trong các văn bản có tính pháp lý. Thế nhưng chưa có một tài liệu chuẩn quốc gia về ngữ pháp để sử dụng trong nhà trường cũng như toàn xã hội. Có đặt NPTV trong bối cảnh đó mới thấy hết được ý nghĩa thực tiễn của nó. Cuốn sách đã trình bày có hệ thống những tri thức ngữ pháp cơ bản, giải đáp nhiều vấn đề đang tranh luận hiện nay về lý thuyết cũng như cách sử dụng các quy tắc ngữ pháp tiếng Việt trong giảng dạy và trên các sách báo. Đặc biệt, tác giả đã giới thiệu đặc điểm phong cách tiếng Việt, quy tắc chính tả; quy tắc phiên và chuyển các tên riêng, các thuật ngữ vay mượn của nước ngoài trong tiếng Việt thông qua việc lựa chọn các tri thức chung nhất được nhiều người thừa nhận.
Tác giả của NPTV đã sưu tầm và giới thiệu gần 4.000 từ, cụm từ, từ láy ghép gốc Hán, thành ngữ... trong đó có 400 thuật ngữ ngôn ngữ học thông dụng, có đối chiếu với các thuật ngữ tương đương trong tiếng Anh, Pháp và Nga. Tác giả chọn và trích 2.000 từ láy, 252 đơn vị gốc Hán thường dùng để cấu tạo hơn 1.300 từ ghép tiếng Việt thường gặp... Thú vị hơn, tác giả đã tuyển chọn và giới thiệu 45 bài với hơn 3.000 câu thơ, văn hay trong văn học Việt Nam từ thế kỷ 15 - 20 để minh họa và đồng thời nói lên sự giàu đẹp, phong phú của tiếng Việt. Theo PGS.TS Nguyễn Hữu Quỳnh, tiếng Việt có tới 60% vốn từ gốc Hán trong đó có khoảng 25% đã được Việt hóa hoàn toàn, còn lại có một số ít từ mượn từ gốc Pháp và một số ngôn ngữ nước ngoài khác.
Một thực tế khác là ngôn ngữ trên thế giới có tới 91 âm vị (đơn vị phát âm), trong khi tiếng Việt chỉ có 36. Đây là một thực tế hết sức khó khăn trong việc phiên và chuyển âm từ tiếng nước ngoài sang tiếng Việt, khiến cho có hiện tượng cùng một tên người hay tên địa danh nước ngoài lại được phiên âm theo nhiều cách khác nhau. Theo tác giả NPTV, mỗi ngôn ngữ trong hơn 5.000 ngôn ngữ trên thế giới đều có những cái riêng và cái chung của ngôn ngữ loài người, nên việc lựa chọn cách nói, cách viết nào thích hợp nhất, vừa bảo đảm tính xác tín khoa học, lại vừa bảo đảm thói quen sử dụng của nhiều người là một việc hết sức khó khăn. Trong từng điều kiện cụ thể, người viết và nói cần cố gắng đến mức tối đa nhằm truyền tải nội dung thông tin đến người nghe, người xem, tránh sự hiểu lầm không đáng có.
NPTV là cuốn sách đầu tiên đề cập nhiều lĩnh vực khác nhau của tiếng Việt. Hy vọng rằng cuốn sách sẽ là một công cụ hữu ích cho tất cả mọi người, đặc biệt là những người làm công tác báo chí, các nhà soạn thảo văn bản mang tính pháp lý và các thầy cô giáo.