Ca - múa - nhạc dân gian

Người Ta Oi và người Cơ Tu là hai tộc người chiếm số lượng đông nhất trong cộng đồng các dân tộc miền núi Thừa Thiên - Huế. Họ sống tập trung ở huyện A Lưới và Nam Đông. Ngoài ra, một số xã vùng cao và vùng bán sơn địa thuộc các huyện Phong Điền, Phú lộc cũng có một bộ phận người Pa Kô, Pahy, Cơ Tu... Cũng như các dân tộc thiểu số khác ở Trường Sơn, người Cơ Tu và Tà Oi đều lấy việc phát nương rẫy, trỉa lúa, trồng ngô làm phương thức canh tác chính, ở vùng thấp, đồng bào làm ruộng cấy tại những vạt đất trũng sâu, có nước. Nghề đánh cá và nghề thủ công chưa phát triển.

Dân tộc Cơ Tu và Tà Oi sống quây quần thành từng làng, làng thuần chủng có, làng đan xen vài ba dân tộc cũng có. Do vậy, văn hóa của hai tộc người này, bên cạnh những nét riêng, còn có nhiều nét chịu ảnh hưởng của văn hóa các tộc người khác. Đặc biệt trong ca múa nhạc dân gian, ba dân tộc Tà Oi, Cơ Tu, Vân Kiều lại càng bộc lộ rõ nhiều điểm chung, rất giống nhau (ví như nhạc cụ, các làn điệu hát). Dân tộc Tà Oi, Cơ Tu có đời sống văn hóa tinh thần khá phong phú. Với họ, ca múa nhạc là loại hình văn nghệ dân gian không thể thiếu được trong đời sống hàng ngày và trong sinh hoạt cộng đồng.

Người Cơ Tu, Tà Oi đến với các hình thức ca, múa, nhạc hết sức tự nhiên, không có sự giới hạn và phân biệt tuổi tác, nam nữ. Từ sự khảo sát thực thể văn nghệ dân gian đã qua điền dã, đối chiếu, tham khảo thêm một số tư liệu đã công bố, trong bài viết này, chúng tôi xin được giới thiệu một vài nét về các nhạc cụ, và một số hình thức sinh hoạt ca múa của hai dân tộc Tà Oi và Cơ Tu. Trên lĩnh vực này, hai dân tộc Cơ Tu, Tà Oi có nhiều điểm giống nhau và họ lại cùng sinh sống trên địa bàn vùng đất Thừa Thiên - Huế nên chúng tôi giới thiệu chung với nhau.

Về các loại nhạc cụ

Người Cơ Tu, Tà Oi sáng tạo và chơi được nhiều loại nhạc cụ. Trong bộ gõ nổi bật là các nhạc cụ: trống, chiêng, xập xõa, đàn Atoong, Amprây. Trống tiếng trầm và đục. Chiêng cũng có loại chiêng núm, chiêng bằng như chiêng của các dân tộc khác. Điểm đáng lưu ý là cách thức đánh chiêng của các nghệ nhân. Khi biểu diễn trong vũ hội, người nghệ sĩ sử dụng cá hai tay: một tay cầm dùi (hoặc nắm lại thành dùi), một tay áp sát vào mặt chiêng để điều chỉnh âm thanh. Do vây, trên cùng một cái chiêng, người nghệ sĩ có thể tạo nên nhiều cung bậc cao thấp, trầm bổng... khác nhau của âm thanh.

Đàn Atoong và Amprây là hai loại nhạc cụ hết sức độc đáo. Atoong gồm 7 thanh gỗ (thường là gỗ hai bai - loại gỗ nhẹ, màu trắng), mỗi thanh dài 1m, rộng 20cm, dày 3cm, được treo song song trên một giá đỡ. Người nghệ sĩ dùng dùi gõ vào mặt đàn. Âm thanh do đàn Atoong tạo nên vừa trầm hùng, vừa rộn rã, vui tươi như muôn vẻ âm thanh của rừng núi. Có thể xếp đàn Atoong vào loại đàn tơ rưng hoặc đá đá chăng?

Ămprây giống như một loại "lục lạc" bằng đồng treo trên cổ ngựa, nhưng loại lục lạc này lại làm bằng một loại quả rằng khô to bằng một trái xoài nhỏ. Một chùm 5 quả, treo trên một cái vòng tròn, vòng này lại gắn trên một cái cán dài tạo thành nhạc vụ Ămprây trông giống như cây đèn chùm. Khi biểu diễn, người nghệ sĩ "tông" mạnh cán đàn xuống nền đất, làm các hạt khô trong chùm quả rừng rung lên, đập vào thành vỏ, phát ra một thứ âm thanh rộn ràng như tiếng nhạc ngựa...

Các nhạc vụ vừa kể trên, được người Cơ Tu, Tà Oi biểu diễn trong các dịp hội hè, lễ tết của cộng đồng theo hình thức độc tấu, hòa tấu hoặc đệm cho bài hát, điệu múa. Trong bộ dây có nhiều loại đàn: đàn ânbru hai dây, đàn toninul 12 dây (thùng đàn là nửa quả bầu khô)... Song độc đáo nhất phải kể đến đàn Abel của người Tà Oi. Đàn này giống như cây đàn nhi hai dây, nhưng nối với dây chính lại có thêm một dây phụ, đầu dây phụ lại gắn với một miếng thép mỏng hoặc một miếng sừng trâu, một cái vảy trút gọt mỏng, to cỡ một phần ba quân bài.

Đàn chơi một người, hoặc hai người đều được. Nếu một người biểu diễn, thì tay kéo đàn, miệng điều chỉnh âm thanh qua dây ohụ. Còn khi hai người cùng chơi một đàn thì người thứ hai lại ngậm miếng thép làm công việc tạo nên sự cộng hưởng của âm thanh. Đàn Abel r1o rắc, tha thiết, thích hợp với việc thể hiện tâm trạng của những người gặp phải hoàn cảnh bi thương hoặc đang độ chín muồi của tình yêu đôi lứa.

Thuộc về nhóm các nhạc cụ bộ hơi, có tù và sừng trâu, kèn Adon và sừng dên, sáo 4 lỗ, khèn bằng các ống nứa nhỏ ghép lại, sáo dọc... Khèn, adon, tirêt trai gái Cơ Tu, Tà Oi thường mang theo bên mình, khi lên nương rẫy, cũng như lúc vui chơi hoặc sinh hoạt cộng đồng. Nó là phương tiện hữu hiệu để trai gái trao lời, gửi tiếng cho nhau, chẳng khác gì chiếc kèn lá của người gái H'mông ở miền Bắc.

Về các loại dân ca

Dân tộc Cơ Tu, Tà Oi rất thích ca hát. Sinh hoạt gia đình, ma chay, cưới xin, hội hè đều có ca hát. Ca hát trong nhiều trường hợp, nhiều hoàn cảnh là bộ phận hợp thành của những sinh hoạt này. Một số làn điệu được sử dụng nhiều trong đời sống người Cơ Tu, Tà Oi là:

Dân tộc Cơ Tu, trong tang ma thường hát các điệu: Kơ lan, Kơ lênh và Ra roi; trong sinh hoạt lễ hội Pdorâm (chuẩn bị trỉa lúa); lễ Prô ngót (lễ kết nghĩa giữa hai làng) lại hay dùng điệu Bơ noót.

Dân tộc Tà Oi, có làn điệu Ca lơi, rất được những người lớn tuổi yêu thích bởi nội dung các bài hát giàu tính triết lí. Trong ngày hội, khi sinh hoạt cộng đồng những người già thường hát Ca lơi theo lối đối đáp ứng tác. Nhiều khi người ta hát để phê phán những thói hư tật xấu còn tồn tại trong xã hội, và để răn dạy con cháu học và làm theo những người tốt, việc tốt. Cùng với điệu Ca lơi, trong sinh hoạt cộng đồng người Tà Oi còn hay hát điệu Roin. Đây là một làn điệu giàu tính chất trữ tình:

Lúc lên núi, khi đi nương để vui cái chân, cái tay, người ta ưa hát điệu Ba bóih. Trong nội dung các bài hát Ba bóih có chứa đựng nhiều kinh nghiệm sản xuất của đồng bào miền núi.

Cả hai dân tộc Cơ Tu và Tà Oi có loại dân ca giao duyên và cùng mang tên là hát "Cha chấp". Hát "Cha chấp" được trai gái đang độ tuổi yêu đương rất yêu thích. Nội dung của hai bài hát Cha chấp là lời tỏ tình, là tâm tư, tình cảm của những người giàu lòng yêu thương, khao khát một cuộc sống gia đình no ấm, yên vui...

Tất nhiên trong nội dung các bài Cha chấp cũng như các bài hát theo các làn điệu khác không chỉ nói về tình cảm lứa đôi, mà còn chứa đựng nhiều khía cạnh khác; từ lời khẩn nguyện thần linh, niềm ước mong về mộr vụ mùa bội thu, đến đời sống vất cả, cảnh lao động nhọc nhằn của cư dân một vùng rừng núi đầy bất trắc, khó khăn...

Hiện thực xã hội, kinh nghiệm sống và các cung bậc trong tâm tư tình cảm của con người... luôn luôn có mặt trong các bài dân ca của dân tộc Cơ Tu, Tà Oi. Các bài dân ca được lưu truyền từ đời này qua đời khác và thường xuyên được bổ sung, đổi mới bằng sự ứng tác của các nghệ nhân trong các dịp sinh hoạt gia đình, sinh hoạt xã hội. Lời các bài dân ca thường có vần điệu, phù hợp với tiết tấu và giai điệu của từng loại dân ca.

Người Tà Oi, Cơ Tu ưa dùng lối so sánh, ví von trong diễn đạt. Các hình tượng nghệ thuật do các nghệ nhân dân gian tạo nên qua các khúc dân ca in rõ dấu ấn của lối tư duy cụ thể, giàu hình ảnh của đồng bào miền núi: ví như câu hát đối đáp sau đây của chàng trai và cô gái Pa Kô:

Về múa dân gian

Nếu như đối với ca nhạc, đồng bào Cơ Tu, Tà Oi yêu mến, ham thích như thế nào thì đối với nhảy múa, họ cũng có cảm tình và niềm say mê như thế. Thuở xa xưa, khi đi săn về, trong tiếng chiêng, tiếng trống, người Cơ Tu múa điệu Yơ yă quanh cột nhà Gươil mừng thành quả vừa đạt được. Ngày nay, họ múa trong lễ hội đâm trâu, trong lễ tạ ơn thần linh sau mùa gặt, múa trong đám ma, đám cưới, khi tụ hội vui chơi... Người Tà Oi có múa Ma doóc, Ja doóc, người Cơ Tu có múa Raza (Ya Yă), múa đâm trâu...

Các điệu múa nhìn chung vui nhộn, động tác đơn giản nhưng rất sôi động. Già, trẻ, gái, trai đều có thể tham gia. Múa plong múa antuh của dân tộc Cơ Tu có tới 12 nam nữ thanh niên đứng trong đội hình. Tuy nhiên cũng có điệu múa chỉ có 6 - 8 người nữ (hoặc nam) cùng múa. Múa Cơ Tu do tốp nữ biểu diễn đã được Đoàn văn công nhân dân Trung ương khai thác, nâng cao và trở thành một tiết mục đặc sắc của Đoàn cách đây đã gần vài chục năm.

Trên đây, là một số nét về sinh hoạt ca múa nhạc của hai dân tộc Cơ Tu và Tà Oi ở Thừa Thiên - Huế. Vốn ca múa nhạc của hai dân tộc này sẽ có nhiều nét tương đồng với truyền thống ca múa nhạc của nhiều dân tộc khác sống trên vùng đất Trường Sơn - Tây Nguyên, song cũng có những nét rất riêng, khá độc đáo và đặc sắc. Những nét riêng ấy góp một phần làm phong phú thêm vốn văn nghệ dân gian của các dân tộc Việt Nam. Tiếc rằng, đến nay chúng ta chưa sưu tầm, khai thác được bao nhiêu.