Hoạ sĩ Tô Ngọc Vân
Tô Ngọc Vân một trong những họa sĩ tiêu biểu của giai đoạn khởi đầu nền nghệ thuật tạo hình hiện thực xã hội chủ nghĩa Việt nam.
Tên tuổi của họa sĩ Tô Ngọc Vân gắn liền với nghệ thuật tạo hình Việt Nam hiện đại. Tấm lòng chân thành đối với nghệ thuật và tình yêu đất nước đã khơi nguồn để ông đến với hội họa và trở thành một trong những nghệ sĩ tiêu biểu của giai đoạn khởi đầu nền nghệ thuật tạo hình hiện thực xã hội chủ nghĩa Việt Nam.
Tô Ngọc Vân sinh ngày 15 tháng Chạp 1906. Hà Nội là chiếc nôi của cuộc đời và nghệ thuật Tô Ngọc Vân. Đi nhiều nơi trong nước và sang cả Cam-pu-chia dạy học, nhưng Thăng Long - Đông Đô - Hà Nội vẫn là nơi ông chứng kiến nhiều nhất nỗi đau, niềm vui trong đời sống. Nơi ấy đã nuôi ông lớn lên để gắn mình với những sự kiện nghệ thuật của đất nước đến trọn đời.
Thuở còn là một cậu bé con nhà nghèo. Tô Ngọc Vân phải đến sống nhờ nhà bà cô, quá tuổi mới được đến trường học chữ. Tuổi thơ khắc nghiệt đã sớm tạo cho ông ý chí tự lập, sống một mình trong ý nghĩ, tình cảm. Đôi lúc rảnh rang, ông đến rạp cải lương xem hát và rất mê các bậc anh hùng, nghĩa hiệp được tái hiện trên sân khấu. Về đến nhà là cậu bé ấy cầm gạch non vẽ đến mê mãi hình các nhân vật sân khấu đã in đậm vào tâm trí. Đang học trung học năm thứ ba, ông bỏ học đi theo con đường nghệ thuật. Năm 1926, ông trúng tuyển vào Trường cao đẳng mỹ thuật Đông Dương với tất cả lòng nhiệt thành và ham yêu cái đẹp. Những năm trên ghế nhà trường, Tô Ngọc Vân tiếp nhận những kiến thức tạo hình mới với sự hăng say không biết mệt mỏi. Phương pháp tạo hình mới, đặc biệt là chất liệu sơn dầu, có sức cuốn hút mạnh mẽ, bởi ông nhận thức nghệ thuật của môn này đã giúp diễn đạt được những tình cảm rạo rực, xao xuyến trong tâm hồn của nghệ sĩ đứng trước cảnh vật. Với Bức thư (1931), Tô Ngọc Vân đã tỏ thiện cảm với những cô gái lao động nền nã bên khung cửi qua những tình cảm kín đáo, đoan trang. Đó là sự dè dặt của một khuynh hướng. Sau này Tô Ngọc Vân thể hiện sâu đậm hơn người phụ nữ với sự đồng cảm trân trọng. Đây là lúc họa sĩ vẽ nhiều về phong cảnh đẹp bằng sơn dầu như Aánh Mặt trời, Bụi chuối ngoài nắng, Trời dịu... Thành công của họa sĩ không chỉ ở trong nước mà còn góp phần mang tiếng nói của nghệ thuật Việt Nam đến với nhiều nước. Năm 1931, tranh sơn dầu Bức thư được tặng bằng danh dự ở Triển lãm hội họa Pháp và được thưởng huy chương vàng ở Triển lãm thuộc địa tại Paris.
Họa sĩ Tô Ngọc Vân tốt nghiệp Trường cao đẳng mỹ thuật năm 1931. Dù nhiều người biết tiếng, ông vẫn không tìm được chỗ làm, phải sống thiếu thốn bằng nghề dạy học, vẽ tranh thuê, trình bày và minh họa cho một số tòa báo ở Hà Nội. Năm 1935 ông mới được Pháp bổ nhiệm đi dạy vẽ ở trường Xi-xô-vát (Phnôm Pênh).
Năm 1938, Tô Ngọc Vân trở về Hà Nội dạy ở Trường trung học Bưởi. Đến năm 1939, ông là giảng viên Trường cao đẳng mỹ thuật Đông Dương. Đề tài chủ yếu trong những sáng tác trước cách mạng của Tô Ngọc Vân là người đàn bà thành thị. Từ tác phẩm Dưới bóng nắng vẽ người thiếu nữ mơ màng, với cái nhìn lơ đãng dưới hoa, nắng bên bờ ao, đến người thiếu nữ bâng khuâng - tranh Tô Ngọc Vân không gợi lên một chân dung nhân vật cụ thể, chỉ như biểu tượng về sự trong trắng, cao quý của người phụ nữ. Người phụ nữ được ông thể hiện với lòng trân trọng trước đối tượng, không sa vào khoái cảm nhục thể, hay cũng không quá mơ hồ, ẻo lả, kiêu sa như người phụ nữ trong tranh của các họa sĩ đương thời.
Cách mạng tháng Tám bùng nổ và thắng lợi, rồi cuộc kháng chiến chống xâm lược Pháp đã lay động Tô Ngọc Vân đoạn tuyệt với đề tài cũ, bắt đầu giai đoạn sáng tác mới, mở đầu là bức tranh thể hiện hình tượng Chủ tịch Hồ Chí Minh, lãnh tụ dân tộc. Sự trăn trở trong quá trình sáng tác đã bộc lộ khi ông viết những dòng xúc động: "Cuộc kháng chiến đã làm xiêu đổ nhiều giá trị tư tưởng cũ. Chúng tôi muốn đổ máu, chúng tôi muốn đoạn tuyệt với cái dĩ vãng nghệ thuật mà giờ nghĩ tới sự chuyển hướng đó, chúng tôi cảm thấy khó khăn nặng nề như chuyển một trái núi...".
Tô Ngọc Vân đi vào cuộc sống kháng chiến với tất cả những băn khoăn, day dứt của người nghệ sĩ cũ, đồng thời lại được thực tế vừa cụ thể, vừa nghiêm khắc đòi hỏi ông nhận thức chỗ đứng của mình trong sự nghiệp của dân tộc. Ông tham gia cải cách ruộng đất, rồi đi chiến dịch, làm nhiệm vụ của người chiến sĩ. Một thời kỳ sáng tác khỏe khoản lạc quan bắt đầu. Họa sĩ đã phát hiện trong những con người bình dị, mộc mạc một vẻ đẹp cao quý, thiêng liêng. Từ tình cảm cách mạng, Tô Ngọc Vân đã xây dựng nên những con người mới, thành công rõ rệt của hiện thực cách mạng mang dáng nét của thời đại. Đó là điều ông đã đi trước các đồng nghiệp của mình.
Sáng tác của ông sẽ còn phong phú biết bao nếu ông không bị bom địch giết hại vào buổi trưa ngày 17 tháng 6 năm 1954 ở chân đèo Lũng Lô. Toàn bộ tác phẩm của ông được tặng giải nhất tại Triển lãm mỹ thuật toàn quốc năm 1954.
Cái mốc cuối cùng của Tô Ngọc Vân thật rực rỡ trong sáng và kiêu hãnh, tự hào. Một họa sĩ bậc thầy, một trí thức Việt Nam đi theo cách mạng đã hy sinh cho Tổ quốc, cho nghệ thuật, một cách vinh quang, trọn vẹn..